De Schelmentoren in Heerlen is een middeleeuwse gevangenistoren. Het is een van de laatste zichtbare gebouwen in Heerlen uit de middeleeuwse geschiedenis. In het kader van ‘Landsfort Herle’, een project van de Gemeente Heerlen, wordt het middeleeuwse Heerlen zichtbaar gemaakt. Twee andere bureaus en wij hebben een ontwerp mogen maken voor de Schelmentoren. Het doel van het ontwerp? Een nieuwe toekomstbestendige functie voor de Schelmentoren die verbinding heeft met het publieke domein.

Verborgen verhalen
De Schelmentoren is niet altijd een gevangenis geweest. In zijn eeuwen van bestaan heeft er iemand van adel gewoond, is het een verdedigingstoren geweest en in de periode van de Bokkenrijders diende de toren als rechtszaal, martelkamer en gevangenis. De cachotten (gevangenis) bovenin de toren zijn nog steeds zichtbaar, net als de ingekerfde naam van cipier Struijk in het trappenhuis.

Zowel aan de binnen- en buitenzijde zijn veel mysterieuze fragmenten uit het verleden te vinden. Niet alleen de sporen van de cachotten of de ingekerfde naam in het trappenhuis vertellen een mooi en duidelijk verhaal, maar ook vreemd gepositioneerde stenen of een dichtgemetseld raam. Ook vind je in de toren een nis die naar niets dan leegde leidt. Deze elementen hebben ook een geschiedenis in zich verborgen en vertellen een verhaal.

Het ontwerp
We gebruiken in ons ontwerp drie methodes: herstellen, verbeelden en verrijken.

De methode herstellen betreft het restaureren van onderdelen die we als historisch correct duiden. Het zijn de onderdelen waarvan feitelijk wordt aangenomen dat ze aanwezig zijn (geweest). Deze onderdelen zijn in hout en leemstuc gematerialiseerd.

De methode verbeelden betreft onderdelen waarvan we met zekerheid kunnen stellen dat ze aanwezig zijn geweest, maar in welke hoedanigheid is onderhevig aan interpretatie. Om valse interpretatie te voorkomen verbeelden we deze onderdelen op semi abstracte wijze. Als voorbeeld: de stadsmuur heeft rondom de Schelmentoren gestaan, maar in welke hoedanigheid is niet vast te stellen. De stadsmuur verbeelden we in ons ontwerp middels een houten structuur (met als inspiratie de portcullis structuur). Zodoende wordt de ruimtelijke suggestie van de stadsmuur gewekt, maar wordt tegelijkertijd de verbeelding van de muur overgelaten aan de bezoeker.

De methode verrijking geeft de Schelmentoren meer ervaring. Op iedere verdieping verrijken sculpturale objecten – die als presentatie- en gebruiksmeubilair dienen – de ruimtes. Deze sculpturen zijn de afdrukken van de verhalende fragmenten uit de de toren en worden vormgegeven in maliënkolder texturen. De objecten plooien zich in eerste instantie om, in, op, en tussen het fragment om vervolgens in de ruimte gepositioneerd te worden. Deze objecten kunnen in het interieur, maar ook in het exterieur geplaatst worden. Buiten heeft op deze manier ook een relatie met binnen. Zo wordt bijvoorbeeld de onopvallende nis met golvende bovenzijde een maliënkolder sculptuur in de ruimte die het verhaal over Landsfort Herle vertelt. Een afdruk van het trappenhuis met zitje voor de cipier wordt een object op het Schelmenhofje.

Al deze verhalende fragmenten in het ontwerp hebben samen de potentie om de verbeelding en fantasie van de bezoeker te prikkelen. Het verhaal over Landsfort Herle komt zo tot leven.